Wanneer eerlijkheid schade aanricht

We waarderen eerlijkheid. In relaties, in organisaties, in vriendschappen. Transparantie, zo wordt vaak gezegd, is de basis van vertrouwen. Toch is eerlijkheid in de praktijk zelden zo zuiver als het klinkt. Want wat als ‘eerlijk zijn’ betekent dat iemand negatieve informatie over jou doorgeeft – namens een ander – zonder dat jij erbij bent?

Dit soort indirecte communicatie komt vaker voor dan we denken.

Een collega zegt: “Ik zeg het maar gewoon, want ik ben eerlijk.”

Een vriendin zegt: “Ik wil je alleen maar beschermen.”

En dan volgt de boodschap: dat iemand anders iets over je gezegd heeft. Iets negatiefs.

Je kunt het niet toetsen. Je was er niet bij. Maar het verandert wél iets. In je gevoel, in je vertrouwen, in de relatie. Niet alleen met degene over wie het gaat, maar ook met de persoon die het je vertelde.

De sociale psychologie kent dit mechanisme goed. Al in de jaren vijftig beschreef Fritz Heider hoe driehoeksrelaties – waarin A iets over B tegen C zegt – spanning oproepen. De ontvanger (C) moet zich ineens verhouden tot twee mensen tegelijk, met asymmetrische informatie. Dat veroorzaakt verwarring, wantrouwen en vaak relationele schade.

Vooral vrouwen herkennen dit patroon, bijvoorbeeld in vriendennetwerken of samenwerkingen. Wat bedoeld is als zorgzaamheid of loyaliteit – “je moest het weten” – ondermijnt vaak het onderlinge vertrouwen. Zeker als de ontvanger geraakt reageert. Want wat gebeurt er als je verdrietig bent, vragen stelt of je terugtrekt?

Dan verschuift het verhaal vaak snel. Niet langer gaat het over de oorspronkelijke boodschap, maar over jouw reactie.

“Je reageert wel heftig.”

“Je moet dit niet zo persoonlijk nemen.”

“Misschien komt dit door jouw verleden.”

De sociale rollen worden omgedraaid. De boodschapper, die zich presenteerde als loyaal en eerlijk, keert zich van je af zodra je geraakt bent. Niet zelden ontstaat er afstand, ongemak of zelfs contactverlies.

Socioloog Erving Goffman beschreef dit fenomeen als ‘face-work’: mensen beschermen hun sociale imago. Als jouw emotionele reactie hun positie bedreigt, kiezen ze voor zelfbescherming – ten koste van jou. De persoon die zei “ik ben eerlijk”, verdraagt niet wat eerlijkheid oproept. De relationele last verschuift volledig naar degene die geraakt werd.

Tegelijkertijd blijkt uit psychologisch onderzoek (Leary, 1995) dat zelfs indirecte afwijzing wordt ervaren als pijn. Je hersenen maken geen onderscheid tussen lichamelijke verwonding en sociale uitsluiting. De boodschap “iemand mag jou niet” – hoe vaag of indirect ook – wordt fysiek gevoeld. Zeker als er geen ruimte is om te reageren zonder oordeel.

Wat begon als “gewoon even iets delen” eindigt zo in een vertrouwensbreuk. Niet per se door wat er gezegd werd – maar door wat er níet volgde. Er was geen ruimte voor kwetsbaarheid. Geen wederkerigheid. Geen echte zorg.

Het probleem zit dus niet in het delen van informatie op zich. Het zit in de context waarin dat gebeurt. In de toon. In de timing. En vooral: in de bereidheid om ook te blijven staan als de ander geraakt is.

Want eerlijkheid zonder empathie is geen morele deugd – het is controle vermomd als transparantie. En als daar geen wederkerigheid tegenover staat, verliest ‘eerlijk zijn’ haar waarde. Dan is het geen brug, maar een breekijzer.

In werkcontexten zien we dit fenomeen ook. Een manager deelt ‘eerlijke feedback’ die eigenlijk niet van hemzelf komt. Een collega zegt: “Er gaan geluiden rond…” zonder bron of vervolg. En als de ontvanger geraakt reageert, wordt dat gezien als gebrek aan professionaliteit. Maar wie durft te erkennen dat transparantie zonder veiligheid geen openheid is, maar macht?

Goede communicatie is niet alleen: zeggen wat je denkt.

Het is ook: kunnen dragen wat het doet.

⸻

We mogen eerlijk zijn. Maar we moeten ook erkennen dat niet elk ‘eerlijk gesprek’ veilig is.

Wie echt integer communiceert, neemt niet alleen verantwoordelijkheid voor wat er wordt gezegd – maar ook voor wat het oproept.

Want het is niet de boodschap alleen die schade doet, maar het gebrek aan ruimte om geraakt te mogen zijn.

⸻

“Eerlijkheid is pas waardevol als ze ook kwetsbaarheid verdraagt.”

Wil jij onderzoeken hoe je eerlijkheid en veiligheid kunt verenigen – in je werk, relaties of vriendschappen? In een kennismakingswandeling kijken we samen naar jouw situatie. Je bent welkom.

👉 Plan een kennismaking